مقدمه
موقعیت جغرافیایی و طبیعی یك كشور یا یك منطقه در مسائل اقتصادی، اجتماعی ،فرهنگی و سیاسی آن جامعه تاثیر به سزایی دارد چه بسا متفكرانی همچون ابن خلدون و منتسكیو عوامل محیطی را در سازندگی فرهنگ وتمدن یك جامعه اصالت می دهند، و اصولا رشد و توسعه فرهنگ و تمدن در جوامع یكجا نشین نمود پیدا می كند. لذا شیوه زندگی كوچ و دامداری مردم تركمن صحرا از یك سو و موقعیت طبیعی دشت تركمن صحرا از سویی دیگر اقتضای ضرورت سواد را نمی نمود. زندگی قبیلگی و دامداری و اینكه قبایل همواره درحال كوچ و گاهاً جنگ و گریز بودند و خانه و مسكن ثابتی از خود نداشتند امكان توسعه خواندن و نوشتن را در بین آنان از بین می برد. البته این سخن بدان معنا نیست كه همه تراكمه سواد خواندن و نوشتن نداشته باشند بلكه خواندن و نوشتن در درجه اول در بین جوامع شهری و یكجا نشین توسعه می یابد. آنجا كه بیرن یكی از شعرای معروف انگلیسی می گوید: ‍‹‹وضع زمین اساس عمده تفصیل احوال قلبی ملتی می باشد كه روی آن سكنی دارند».
جوامعی كه روند استقرار و گسترش آموزش و پرورش در یك سیر طبیعی با در نظر گرفتن مقتضیات فرهنگی و محلی آن جامعه صورت گرفته به پیشرفتهای علمی و تكنیكی بالایی دست یافتند، اما در جوامعی كه آموزش و پرورش آن باشرایط و واقعیتهای زندگی آن جامعه انطباق و هماهنگی نداشته توسعه آموزش و پرورش در آن جوامع علیرغم پیشرفت آن در سایر جوامع به تعویق افتاده است.
نظام آموزش و پرورش نوین در بین تراكمه از همان ابتدای شكل گیری بدون توجه به شرایط محیطی و خصوصیات قومی، فرهنگی و زبانی همانند دیوار كجی چیده شد و آن هم به كمك سر نیزه رضا خان كه خود نماینده استعمار نو در ایران بود صورت گرفت.
البته بر هر كسی واضح و روشن است كه یكی از اساسی ترین حقوق هر فرد در جامعه حق استفاده از آموزش همگانی است. آموزش و پرورش حق مسلم هر ملتی است و ایجاد و گسترش مدارس و مراكز تعلیم و تربیت برای آحاد ملت امری پسندیده ، اما تحمیل آن با سر نیزه و با اهداف استعماری و مسخ فرهنگی امری نكوهیده.
قبل از بحث درباره چگومگی شكل گیری نظام آموزش و پرورش نوین و ایجاد مدارس به شكل امروزی در بین تراكمه ، به بررسی سابقه فعالیت مداری دینی و مكتبخانه های قدیمی كه بعنوان زیر بنا و اساس نهاد آموزش در بین تراكمه مطرح بودند می پردازیم.